Nizami Gəncəvi (1141-1209) fars dilində epik əsərləri ilə tanınan görkəmli Azərbaycan şairidir. Onun ən böyük əsəri olan “Xəmsə” (“Beş şeir”) beş böyük poemasından ibarətdir: “Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl” və “İskəndərnamə”. Nizami romantizmi, fəlsəfəni və etikanı ustalıqla birləşdirib, onun əsərlərini əbədi şedevrlər edib. Onun təsiri təkcə Azərbaycan və Fars deyil, bütün İslam dünyası ədəbiyyatında hiss olunur.Nizami Gəncəvi, tam adıyla Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif Nizami Gəncəvi, 1141-ci ildə Azərbaycanın Gəncə şəhərində anadan olmuş böyük Azərbaycan şairidir. O, orta əsrlər dövrünün ən məşhur şairlərindən biri hesab olunur və öz əsərləri ilə Şərq ədəbiyyatına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.

Nizami Gəncəvinin həyatına dair məlumatlar məhduddur, lakin onun əsərlərindən və digər mənbələrdən müəyyən məlumatlar əldə etmək mümkündür. Nizami Gəncəvi nəcib bir ailədə doğulmuş və yaxşı təhsil almışdır. O, ərəb və fars dillərini mükəmməl bilirdi və bu dillərdə əsərlər yazmışdır.

Nizami Gəncəvi beş möhtəşəm poema yazmışdır ki, bunlar "Xəmsə" (beşlik) adlanır. Bu poemalar bunlardır:

1. "Sirlər xəzinəsi" (Məxzənül-Əsrar): Bu əsər didaktik poemadır və həyatın müxtəlif aspektləri haqqında hikmətli məsləhətlər verir.

2. "Xosrov və Şirin": Bu poema Sasanilər dövrünün hökmdarı Xosrov Pərviz ilə erməni şahzadəsi Şirin arasındakı məhəbbət hekayəsini nəql edir.

3. "Leyli və Məcnun" Bu əsər Qays və Leyli arasındakı məşhur məhəbbət hekayəsini izah edir. Poema məhəbbət və vəfa mövzusunu tərənnüm edir.

4. "Yeddi Gözəl" (Haft Peykar): Bu poema Sasani hökmdarı Bəhram Gur və onun yeddi gözəl arvadı haqqında hekayətləri ehtiva edir.

5. "İskəndərnamə": Bu əsər Makedoniyalı İsgəndərin (Aleksandr) həyatı və əməlləri haqqında bir epik poemadır və iki hissədən ibarətdir: "Şərəfnamə" və "İqbalnamə".

Nizami Gəncəvi əsərlərində yüksək poetik məharət və zəngin dil işlətmə qabiliyyəti ilə seçilir. Onun əsərlərində dərin fəlsəfi fikirlər, insan təbiətinə dair müdrik müşahidələr və yüksək mənəvi dəyərlər öz əksini tapmışdır. Nizami Gəncəvi Şərq ədəbiyyatında qəhrəmanlıq, məhəbbət və mənəviyyat mövzularını yeni səviyyəyə qaldırmış və özündən sonra gələn şairlərə böyük təsir göstərmişdir.

Nizami Gəncəvinin əsərləri Azərbaycan, İran, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ədəbiyyatlarında dərin izlər buraxmışdır. Onun poema və qəzəlləri əsrlər boyu tərcümə edilmiş, oxunmuş və təhlil edilmişdir. Nizami Gəncəvi həm də Azərbaycan milli kimliyinin və mədəniyyətinin mühüm simvolu olaraq qəbul edilir.

Nizami Gəncəvinin irsi Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir və onun əsərləri bu gün də oxunur və tədqiq edilir. Onun əsərləri nəinki ədəbiyyatsevərlər, həm də elm adamları üçün qiymətli mənbədir.